نیروهای مذهبی و معارف(آموزش) نوین در دهه بیست شمسی با تاکید بر عملکرد «موسسه جامعه تعلیمات اسلامی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ ،دانشگاه تهران، تهران ، ایران

2 پژوهشگر مرکز اسناد انقلاب اسلامی

چکیده

رویکرد نیروهای مذهبی به معارف نوین از زمان ولایت‌عهدی و امارت عباس میرزا بر آذربایجان تا پایان دوران قاجاریه (1214-1304) در بسیاری از پژوهش‌های مربوط به این عصر به شکل‌های گوناگون بررسی شده است. این موضوع به‌خصوص برای روشن شدن جنبه‌های پیچیده و ابهام‌آمیز رابطة سنت و تجدد در دوره مورد بحث اهمیت مضاعف یافته است؛ اما توجه به این موضوع مهم در عصر پهلوی توسط پژوهشگران دریغ شده است؛ یکی از علل این کاستی را باید بر تمرکز پژوهش‌های سیاسی و تاریخی این دوره بر چالش‌های سیاسی و اقتصادی جستجو کرد. طبیعی است در این فرایند تکاپوی فرهنگی کنشگران سیاسی در محاق فرورفته است.
 انتشار اسناد شهربانی و ساواک و نیز خاطرات شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در چند دهة این نقص را تا حدودی جبران کرده است. این تحقیق با تأکید بر چرایی و چگونگی حضور فعال نیروهای مذهبی در عرصة آموزش در این دهه را با تکیه بر اسناد شهربانی بررسی می‌کند. بر مبنای این پژوهش نیروهای مذهبی با استفاده از ظرفیت‌های قانونی و به‌خصوص قانون مدارس ملی (خصوصی)، صاحب بزرگ‌ترین زنجیرة مدارس خصوصی گردیدند. از میان سازمان‌های متعدد مذهبی مؤسسه جامعه تعلیمات اسلامی به مدیریت شیخ عباسعلی اسلامی در این زمینه گوی سبقت را از فعالان آموزشی ربود و از این زمان تا پایان رژیم پهلوی به‌عنوان فعال‌ترین سازمان فعال آموزشی نزد همگان معروف گردید.

کلیدواژه‌ها


آبراهامیان، یرواند (1383). ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: مرکز.
«آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی»، 1/ 191 سند: 15.
«آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی»، شماره بازیابی 4/191 سند: 2؛ شماره بازیابی 6/191، سند: 195؛ سند: 298.
احتشام‌السلطنه، میرزا محمودخان (1366). خاطرات، به کوشش سید مهدی موسوی، تهران: زوار.
اسلامی، حاج شیخ عباسعلی (1377). طلایه‌دار فرهنگ اسلامی در عصر اختناق، تهران: انتشارات بعثت.
«اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی» (1381). به کوشش حجت فلاح توت‌کار و رضا مختاری اصفهانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اشرف، احمد و دیگران (1378). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، تهران: انتشارات نیلوفر.
جعفریان، رسول (1385). «رساله تحفه المتمدنین»، در: درک شهری از مشروطه، مقایسه حوزه مشروطه‌خواهی اصفهان و تبریز، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
جعفریان، رسول (1387). جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی و سیاسی ایران، تهران: خانه کتاب.
خلیلی‌خو، محمدرضا (1373). توسعه و نوسازی در دوره رضاشاه، تهران: جهاد دانشگاهی.
دوانی، علی (1377). نهضت روحانیون ایران، ج3-4، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
راعی، مجتبی (1397). «سیاست و آموزش در ایران معاصر»، پایان‌نامه دکتری دانشگاه تهران، گروه تاریخ، به راهنمایی دکتر داریوش رحمانیان.
روشن‌نهاد، ناهید (1384)، مدارس اسلامی در دوره پهلوی دوم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رینگر، مونیکا (1381). آموزش دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوره قاجار، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
صدر حاج سیدجوادی، احمد (1381). مدخل سحابی دائرة‌المعارف تشیع، ج9. تهران: انتشارات دایرة‌المعارف تشیع.
صورت‌جلسات شورای عالی فرهنگ (18 آذر 1320)، جلسه 433. تهران: وزارت معارف.
طباطبایی، سید محمدحسین (1329). تعلیمات دینی برای سال پنجم و ششم ابتدایی، تهران: جامعه تعلیمات اسلامی.
فلسفی، محمدتقی (1376). خاطرات و مبارزات، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1349). نیم‌قرن فرهنگ و تمدن ایران، تهران: ستاد بزرگ ‌ارتشتاران.
کرمی‌پور، حمید (1380). جامعه تعلیمات اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
گلشن، حسن‌علی (1331). «اخبار جامعه تعلیمات اسلامی»، تهران: مجله جامعه تعلیمات اسلامی، شماره 1.
مرکز بررسی اسناد... (1377) «آیت‌الله حاج شیخ جواد فومنی حائری به روایت اسناد ساواک»، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
«مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی» (1322). دوره 13. جلسه 6 مرداد، 2 و 29 آبان.
منظورالاجداد، سید محمدحسین (1379). مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، تهران: شیرازه.
نفیسی، سعید (1330). تاریخ معاصر ایران، تهران: فروغی.
 
Rajaee, Farhang (2007). IsIamism and modernism: the changing in Iran, Austin: university of Texas: Prees.