تبیین نقش مسجد در انسجامِ ساختار کالبدی- فضایی محله نمونه موردی در سه پهنه از شهر دزفول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران.

2 دانشیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تبیین نقش مسجد در انسجامِ ساختارِ کالبدی- فضایی محلّه انجام شده است. رویکرد روش تحقیق، کمی و کیفی بوده و در آن از مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی استفاده‌شده است. ازنظر ماهیت و نوع مطالعه، مفهومی؛ ازنظر روش مطالعه، توصیفی- تحلیلی است. "همبستگی اجتماعی " و "انسجام کالبدی – فضایی " دو مفهوم وابسته به یکدیگرند. تحقق این دو مفهوم در افزایش ایجاد سطح کیفی فضای شهری ازجمله اهدافی است که شهرسازان پیوسته به دنبال آن بوده‌اند. یکی از دلایل کاهش این ارتباط را باید در عدم هماهنگی و تعادل بین این دو جستجو کرد. از طرفی، تجلی اصل توحید، انسجام وحدت‌گرا در شهر اسلامی – ایرانی را به وجود آورده است. بدین ترتیب شناخت و تجلی اصول حاکم بر جوامع، راهبردی عملیاتی در جهت انسجام و یکپارچگی محیط خواهد بود. نتایج پژوهش نشان داد شاخص‌هایی که مسجد را به‌عنوان عنصری انسجام‌بخش در فضای شهر تبدیل می‌کند عبارت‌اند از وحدت، امت واحده و قرارگاه رفتاری بودنِ مسجد به‌عنوان مهم‌ترین معیارها در جهت نقش تعیین‌کننده مسجد. همچنین مسجد و تأثیر آن بر حوزه پیرامونی خود، در شرایط هرج‌ومرج و نامطلوب ساختار شهری، راهبردی زودبازده در مقیاس‌های خرد و کلان شهری است. طراحی مسجد به‌گونه‌ای که پاسخ‌گو به مقتضیات زمان خود باشد، دیدگاه جهان‌بینی در فضای سکونت را به عینیت تبدیل خواهد کرد. می‌توان با تقویت ابعاد موردنظر مسجد در مقیاس خرد همسایگی تا محله و فرا محله‌ای به سطحی از یکپارچگی و انسجام فضایی در بافت شهری رسید.

کلیدواژه‌ها


1 .آشوری، د )1387 ،)ما و مدرنیت، تهران: صراط، چاپ4.
2 .امین زاده، بهناز )1378 .)حیاط مساجد بررسی تاریخی و سیر تحول آن، مجموعه مقالات همایش مسجد، دانشگاه هنر.
3 .انصاری، مجتبی، اخوت، هانیه السادات، مالیی، معصومه، )1378« .)بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی«، فصلنامه علمی – پژوهشی شیعه شناسی، سال ششم، شماره 23 ،پاییز.
4 .برکپـور )1378« .)مفهـوم باهمسـتان در شهرسـازی«، مجله آبـادی، شـماره 34 و 35 ،تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
5 .بمانیـان، محمدرضـا، محمدرضـا پورجعفـر و فریال احمـدی و علیرضا صادقـی )1389« .)بازخوانی هویت معنوی و انگاره های قدسـی در معماری مسـاجد شـیعی«، فصلنامه پژوهشـی شیعه شناسـی، تابستان 89 ،شماره 30.
6 .پاپاروپور، الکساند )1368 .)معماری اسلامی، مترجم: حشـمت جزنی، تهران: مرکز نشـر فرهنگی رجاء.
7 .پاکزاد، جهانشاه )1385 .)مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، تهران، شهیدی.
8 .پرتوی، پروین )1378 .)پدیدارشناسی مکان، انتشارات فرهنگستان هنر.
9 .پـور جعفـر، محمدرضا و سـحر اسـماعیلیان )1392« .)در جسـتجوی معیارهای شـکل دهنده شـبکه فضاهای شهری در بافتهای تاریخی ایران«، نمونه موردی: اصفهان، دردشت. مدیریت شهری، 31.
10 .پـور جعفر، محمدرضا )1394« .)بازشناسـی مفهوم محله در شـهرهای کویـری ایران، نمونه مطالعاتی محله های شهر نایین، مطالعات معماری ایران«، دو فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، سال چهارم، شماره 8 ،پاییز و زمستان.
11 .پور دیهیمی، شـهرام )1382« .)فرم و فضا«، نشـریه دانشگاهی صفه، دانشگاه شهید بهشتی، دوره 13 ،بهار و تابستان، شماره 36.
12 .توسلی، غلام عباس )1378 .)جامعه شناسی شهری، تهران: دانشگاه پیام نور.
13 .ثقه السلامی، عمید السلام و بهناز امین زاده )1389« .)بررسـی تطبیقی مفهوم و اصول به کاررفته در محله ایرانی و واحد همسایگی غربی«، هویت شهر، شماره سیزده، سال هفتم، بهار )1392 .)
14 .راپاپورت، آموس )1366 .)منشـأ فرهنگی مجتمع های زیستی، ترجمه: راضیه رضازاده، تهران: جهاد دانشگاهی علم و صنعت.
15 .ربانی، رسول )1385 .)رویکرد روان شناسانه و جامعه شناسانه به هویت مکانی در شهرهای جدید، تهران: شرکت عمران شهرهای جدید 
16 .رضوی آل هاشم، بهزاد )1388« .)مشارکت مدنی و اندیشه محله گرایی با تأکید بر شهر تهران، تهران و ارتقای سبک زندگی شهری«، مجموعه مقالات همایش شهر تهران، چالش ها و راهبردها، تهران: مؤسسه نشر شهر.
17 .رنجبر کرمانی، علیمحمد )1385 .)بررسی تطبیقی معماری نیایشگاههای غربی و مساجد. مجموعه مقالات برگزیده همایش مسجد، ج4.
18 .شیعه، اسماعیل )1388 .)مقایسه محله های تهران با معیارهای یک محله پایدار ازنظر گاه شهرسازی. مجموعه مقالات همایش.
19 .فکوهی، ناصر )1383 .)انسان شناسی شهری، تهران: نی.
20 .فالمکی، محمدمنصور )1383 .)فرهنگ زیست محله ای شهرهای ایران، ریشه ها و گرایشها، چکیده مقالات همایش توسعه محله ای، چشم انداز توسعه پایدار شهر تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
21 .الکسـاندر، کریسـتوفر و چرمایـف، سـرچ )1371 .)عرصه های زندگی جمعـی وزندگی خصوصی )به جانب یک معماری انسانی(، ترجمه: منوچهر مزینی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
22 .الکسـاندر، کریسـتوفر )1381 .)معمـاری و راز جاودانگی، ترجمه مهرداد قیومـی بید هندی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
23 .لنـگ، جـان )1386 .)آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی فر، چ3 ،تهران: دانشگاه تهران.
24 .لینچ، کوین )1383 .)سیمای شهر، ترجمه دکتر منوچهر مزینی، چ6 :تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
25 .مداحـی، مهـدی )1395 .)خوانـش و فهم پیوند کالبـد خانه و فرهنگ در معمـاری بومی برای نیل به پایداری فرهنگی و ارتقاء کیفی خانه، رساله دکتری، دانشگاه علم و صنعت ایران.
26 .مدنی پور، علی )1389 .)فضاهای عمومی و خصوصی شهر، ترجمه فرشاد نوریان، تهران: انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری.
27 .مهندسان مشاور چغازنبیل )1388 .)طرح منظر شهری، بافت کهن دزفول، ج1.
28 .نـاری قمـی، مسـعود )1391« .)تقدس فراگیر فضا در اسلام، نـگاه تکلفگـرا«، فصلنامه معماری و شهرسازی، زمستان، دوره 7 ،شماره 4.
29 .ناری قمی، مسعود )1394« .)الگوواره دانش روانشناسی محیط در تعامل با اندیشه اسلامی«، فصلنامه پژوهش های معماری اسالمی، شماره ششم، بهار، سال سوم.
30 .نقره کار، عبدالمحید و مهران علی الحسابی )1396 .)تحقق پذیری هویت در معماری و شهرسازی؛ با تأکید بر ارتقاء هویت اسلامی-ایرانی در شهرهای جدید، تهران: کتاب فکر نو.
31 .نقی زاده، محمد )1388 .)مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی )مبانی و نظام فکری و تجلیات عینی و کالبدی(، تهران: کتاب شهر
32.( ---- ،----- .1392 .)تحلیـل و طراحـی فضای شـهری )مبانی، تعاریف، معیارها و شـیوه ها(، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
33( ---- ،----- .1390« .)صفات شـهر اسلامی در متون اسلامی«، نشـریه هنرهای زیبا، )4 و 5 :)61-47.
34 .یاراحمدی، محمود امیر )1378 .)به سوی شهرسازی انسانگرا، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری